Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti
Rusya’ya bağlıdır.
Yüzölçümü: 50.300 km2
Nüfusu: 2.000.000
Başkenti: Mahaçkala
Dağıstan, Rusya Federasyonu’na bağlı bir cumhuriyettir. 20 Ocak 1921’de Rusya Federatif Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne tâbi olarak kurulan Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılmasından sonra, halen Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti şeklinde Rusya Federasyonu’na bağlı bulunmaktadır.
Rusya Federasyonu’nun Avrupa’daki kesiminin güneyinde yer alan Dağıstan, Büyük Kafkas Dağları’nın kuzey yamacının en doğu ucundan 50.300 kilometrekarelik bir alanı kaplar. Güney ve batısı Güton dağında 3646 metreye, Bazardyuzu (Pazardüzü) Dağı’nda da 4480 metreye ulaşan Kafkas Dağları’nın ana doruk hattıyla çevrilidir. Doğusunda Hazar Denizi, kuzeyinde Kalmuk Özerk Cumhuriyeti, batı ve kuzeybatısında Çeçenistan ve Kuzey Kafkasya, güneybatısında Gürcistan ve güneyinde de Azerbaycan yer alır.
Dağıstan doğudan batıya 200, kuzeyden güneye 400 kilometre kadar bir uzunluğa sahiptir. Başkenti Mahaçkala’dır. Diğer önemli şehirler Derbent, Kızlar, İzberbaş ve Buynak’tır.
Coğrafya ve İklim
Türkçe Dağ kelimesi ile Farsça -ıstan ekinin birleşmesinden oluşan ve Dağ ülkesi veya Dağlık Ülke anlamına gelen Dağıstan kavmi değil, coğrafi-topoğrafik mânâ ifade eden bir kavramdır. Rusça’da da ‘Dağlar Ülkesi’ anlamında Strana Gor ifadesi kullanılmaktadır. Dağıstan Coğrafi açıdan beş bölgeye ayrılır. Birinci bölgede Kafkas Dağları ve Dağıstan iç platosu yer alır. Dağlar arasından Hazar Denizi’ne akan Sulak, Samur ve Kurak gibi ırmaklar buralarda derin vadi ve uçurumlar meydana getirmiştir. Kafkas Dağları’nın genellikle güneye bakan yamaçlarında yağış çok azdır. Bu yüzden bazı bölgelerde bitkisel hayat yoktur. İkinci bölge, birinci bölgenin kuzeyinde yüksekliği 920 m’ye ulaşan ve çıkıntı tepelerinden oluşan ikinci bir dağ kuşağından ibarettir. Bu bölge kuzey ve kuzeybatıdan esen rüzgarlar sebebiyle oldukça yağışlı olup, sık ormanlarla kaplıdır. Dağlar ile Hazar Denizi arasında kalan dar kıyı düzlüğü üçüncü bölgeyi oluşturur. Dar boğazlardan çıkıp yayılan ırmaklar tarafından kesilir. Petrol ve doğalgaz yatakları barındıran bu ovanın genişlediği yerde başlayan dördüncü bölge alçak ve bataklık ovalar ile Terek ırmağı deltasından oluşur. Deltanın hemen ilerisinde uzun ve kumluk Agragan Yarımadası başlar. Son olarak Terek’in hemen kuzeyinde kumullarla kaplı Nogay Bozkırları beşinci bölgeyi oluşturur. Bu bölgenin iklimi ise sıcak ve kuru olup, bitkisel hayat yarı yarıya çöl özellikleri gösterir.
Dağıstan’ın başlıca ırmakları Gazi Kumuk, Kara, Avar ve Andi Koysularının birleşmesinden oluşan ve Mahaçkala’nın kuzeyinde Hazar’a kavuşan Sulak, daha kuzeyde Çeçenistan’dan gelen Terek, güneydoğu istikametinde akarak aynı şekilde Hazar’a kavuşan Samur’dur. Genellikle dağlara paralel olarak akan bu ırmaklar, 1000 metreye varan derinlikte ve darlıkta kanal ve mecralar oluşturarak, Dağıstan’ın özelliklerinin şekillenmesinde önemli rol oynarlar.
Dağıstan’ın iklimi genel olarak sıcak ve kurudur. Alçak kesimlerde ortalama sıcaklık Ocak ayında -3, 6 derece, Temmuz ayında 23 derece dolayındadır. Dağıstan’ın kuzey kısmını teşkil eden Sulak-Terek-Kuma düzlüğü en yüksek yeri 26 metreyi geçmeyen ve denize doğru gittikçe alçalan, susuz ve kıraç bir bozkırdan ibarettir. Bu sahanın nüfus yoğunluğu çok düşüktür. Bu bölgenin sahil boyu bazan su altında kalır. Kuma ile Terek arasında birçok tuz gölü ve bataklık vardır. Terek ile Sulak arasında ise, kumsallarda kaybolan Aktaş, Yarıksu, Yamansu ve Aksay çaylarından bu gün ziraatte istifade edilmektedir. Sahil boylarına nispeten sathı biraz yüksek olan kuzeybatı bölgeleri hariç olmak üzere, bu düzlüğün iklimi son derece kurudur. Düz, ırmaktan ve ormandan mahrum, yağmursuz ve kuzey rüzgarlarına açık olan daha kuzeydeki bölgede sıcaklık yazın 40, kışın -40 dereceyi bulur. Ziraat, Terek boyunda ve sun’i sulama usulü ile güneybatı kısmında yapılır. Diğer kısımlarda muhtelif Türk boyları göçebe halinde yaşar ve hayvan beslerler. Sahil boyunda ise balıkçılık ile iştigal edilir.
Dağıstan tabii zenginliklerle doludur. Dağlık bölgenin bitki örtüsü, vadilerde ve kanyonlarda yaprak döken ormanlardan, yüksek tepelerde çam ve huş ağacı ormanlarından ve ağaç sınırının üstünde de Alp çayırlarından oluşur. Tepe yamaçlarında yer yer çöl bitkisiyle kesintiye uğrayan sık yaprak döken ormanlar bulunur. Alçak yamaçlarda seyrek esmer toprak alanlarıyla bölünen verimli kestane rengi topraklar egemendir. Hazar Denizi kıyısında ise tuzlu bataklık toprakları yaygındır.
İdarî Yapı ve Nüfus Özellikleri
50.300 Km2 yüzölçümüne sahip olan Dağıstan’da 1995 tahminlerine göre 2 milyona yakın nüfus yaşamaktadır. Nüfusun % 40’ı şehirlerde yaşamaktadır. Başşehir Mahaçkala dışındaki önemli şehirleri Derbent, Hasanyurt, Bâbayurt, Kızılyurt, İzerbaş, Buynak, Kayakent ve Kaytak’dır. Dağıstan’da pek çok etnik-linguistik gruplar birlikte yaşamaktadırlar. Başta Kumuklar, Nogaylar, Azeriler gibi Türk boylarının yanında, Avarlar, Darginler, Lezginler, Lakslar, Tabasaranlar, Ağullar, Rutullar, Sahurlar gibi Müslüman Dağıstan toplulukları yaşamaktadır.
Nüfus
Dağıstan nüfusunun 3/4’ü dağlık alanlarda,1/4’ü de düzlüklerde yaşar. Dağlık sahalarda Avar, Dargin, Lezgin, Laks, Tabasaran, Ağul, Rutul, Sahur gibi Dağıstan toplulukları yaşarlar. Hürriyetlerini korumak için adeta birer müstahkem kale vazifesi gören dağlık alanlara sığınmış olan halk, genellikle hayvancılık yapmakta, ayrıca maden, ağaç işleri, deri, yün dokumacılığı gibi ekonomik faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Samur Irmağından Sulak Irmağına kadar olan sahil düzlüğü ile Sulak-Kuma nehirleri arasındaki ve kuzeydeki Terek ırmağı deltasında ise, Azeri, Kumuk, Nogay, Türkmen gibi Türk topluluklar yaşamaktadır. Bunlardan Kumuklar; Hasanyurt, Babayurt, Kızılyurt, Buynak, Kayakent, Kaytak ve başkent Mahaçkala çevresinde yerleşmişlerdir. 1989 sayımında toplam sayıları 300 bine yaklaşan Kumukların % 82’si bu bölgede bulunmaktadır. Ayrıca, Süyünçkale ve Gudermes şehirleri çevresinde 10 bin ve K. Osetya Mozdak rayonunda da 10 bin kadar Kumuk yaşamaktadır. Nogaylar ise, ülkenin kuzeyinde Terek deltasında yaşamaktadırlar. 1989 nüfus sayımında 75 binden fazla olan Nogay nüfusunun 30 bin kadarı yani toplam Nogay nüfusunun % 37.5’i bu bölgede bulunmaktadır. . Dağıstan’da Türk nüfusun yaşadığı kıyı ovalarında ayrıca Rus (bilhassa Hasanyurt ve Kızılyar çevresinde), Tat, Yahudi ve Ermeni nüfus da yaşamaktadır. Bu bölgede daha çok tarım, ticaret ve bağcılık gibi ekonomik faaliyetler sürdürülmektedir.
Ekonomi
Nüfusun büyük bir bölümü geçimini, başta hayvancılık olmak üzere tarımdan sağlar. Toprakların ancak % 15’i ekime elverişlidir. Tepe yamaçlarında seki biçiminde tarlalar açılmıştır. Terek deltası bölgesi ve Hazar kıyılarındaki sulama tesisleri sebze ve meyve tarımına imkan tanımaktadır. Başlıca tahıl ürünleri buğday, mısır ve Terek deltasında üretilen pirinçtir. Hazar Denizi kıyılanında balıkçılık önemli bir yer tutar. Dağıstan petrol ve doğal gaz yönünden zengindir. Ayrıca kömür, demir cevheri, demir içermeyen metal ve nadir bulunan bazı metal yatakları vardır. Engebeli yüzey şekilleri, akarsu ve maden potansiyelinin yeterince değerlendirilmesini engellemiştir. Sanayinin temelini Mahaçkala ve İzerbaş yakınlarındaki kıyı şeridinde bulunan petrol ve doğal gaz yatakları oluşturur. Önemli sanayiler makine yapımı, inşaat malzemeleri yapımı, kereste işleme, gıda işleme, şarap ve cam ürünleridir. Demir işleme ve halıcılık geleneksel el sanatlarıdır. Karakoysu ırmağı üzerinde Gergebil, Terek ırmağı üzerinde Kargalinskaya, Sulak ırmağı üzerinde Çirkey, Çiryurt ve Kızılyurt barajlarında enerji üretilir. Ayrıca birkaç termik elektrik enerji üretim tesisi de vardır. Dağıstan demir-yolu Moskova, Bakü, Astragan ve Gudermes’e bağlanır. Bütün demiryolu istasyonları aynı zamanda karayoluyla da birbirine bağlıdır. Ülkenin başlıca limanı Hazar Denizi kıyısındaki Mahaçkala’dır.
Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti Resmi Arması
Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti’nin Konumu